Αν υπάρχει κάτι σαν ανοδική πορεία της ανθρώπινης προόδου, αυτή όχι απλώς σταμάτησε, αλλά έβαλε την… όπισθεν. Το περασμένο φθινόπωρο, μια ελάχιστα συζητημένη έκθεση, που εκδόθηκε από τον ΟΗΕ, σημείωσε ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη μειώθηκε στο 90% των χωρών για δύο συνεχόμενα έτη, μια πτώση χωρίς προηγούμενο για περισσότερες από τρεις δεκαετίες.
Η πανδημία και η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έπαιξαν τον ρόλο τους, αλλά το ίδιο έκαναν και οι «σαρωτικές κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές, οι επικίνδυνες πλανητικές αλλαγές και η μαζική αύξηση της πολιτικής και κοινωνικής πόλωσης», σημειώνει σε άρθρο του ο βρετανικός Guardian.
Ίσως να μας είναι οικεία η φλυαρία για την «παρακμή της Δύσης»: τείνει να είναι προνόμιο της «αντιδραστικής» Δεξιάς, η οποία κατηγορεί, ποικιλοτρόπως, την ηθική παρακμή, την πολυπολιτισμικότητα και την επανεκτίμηση της ευρωπαϊκής ιστορίας για την πτώση μας.
Αλλά δεν φταίνε τα δικαιώματα των μειονοτήτων, η διαφορετικότητα ή η αναγνώριση των δυτικών εγκλημάτων.
Το οικονομικό σύστημα που έφερε μαζική ανασφάλεια
Η μεταστροφή της συλλογικής μας τύχης ήταν δραματική. Και οφείλεται σε ένα οικονομικό σύστημα που υποσχέθηκε προσωπική ελευθερία, αλλά αντ’ αυτού παρέδωσε ανασφάλεια σε μαζική κλίμακα, και το οποίο μας έχει πλήξει με κάθε πιθανό τρόπο, από τη συναισθηματική και σωματική μας ευεξία μέχρι τις υλικές μας συνθήκες.
Πάρτε ένα βασικό μέτρο: ζωή και θάνατος. Η βρετανική κυβέρνηση αναγκάστηκε να καθυστερήσει την αύξηση της ηλικίας συνταξιοδότησης μετά από μια πτώση του προσδόκιμου ζωής χωρίς προηγούμενο από τον πόλεμο.
Αν και σίγουρα επιδεινώθηκε από την πανδημία, το προσδόκιμο ζωής μειωνόταν ήδη σε πολλές αγγλικές κοινότητες χρόνια πριν ο Covid φτάσει στις βρετανικές ακτές. Παράλληλα, στις ΗΠΑ, το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε από σχεδόν 79 το 2019 σε 76 δύο χρόνια αργότερα – η μεγαλύτερη πτώση εδώ και έναν αιώνα.
Εθισμοί και κατάθλιψη στις δύο πλευρές του Ατλαντικού
Και τα νοσηρά συμπτώματα μιας κρίσης στην παγκόσμια ευημερία βρίσκονται παντού. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, το ποσοστό αυτοκτονιών εκτοξεύθηκε κατά 30% τα πρώτα 20 χρόνια του 21ου αιώνα.
Καθώς ο πόλεμος κατά των ναρκωτικών κλιμακώθηκε, το ίδιο συνέβη και με τους θανάτους από κατάχρηση ουσιών: στις ΗΠΑ, αυξήθηκαν εκθετικά από τη δεκαετία του 1970, συμβάλλοντας στην πτώση του προσδόκιμου ζωής, ενώ στη Βρετανία έφτασαν στο υψηλότερο επίπεδο από τότε που άρχισαν οι καταγραφές.
Ο Καρλ Μαρξ περιέγραψε κάποτε τη θρησκεία ως τον «αναστεναγμό του καταπιεσμένου πλάσματος», σήμερα αυτή είναι περισσότερο μια εύστοχη περιγραφή του εθισμού στα ναρκωτικά, καθοδηγούμενη από την αυτοθεραπεία όσων πλήττονται από τραύματα και δυστυχία.
Πράγματι, είναι δύσκολο να αποσυνδεθεί από ένα παγκόσμιο άλμα στην κατάθλιψη, η οποία αυξήθηκε κατά σχεδόν ένα πέμπτο μεταξύ 2005 και 2015 και έχει επίσης αυξηθεί κατακόρυφα μεταξύ των εφήβων των ΗΠΑ.
«Ξεθώριασε» η χρυσή εποχή
Κοιτάζοντας τα συντρίμμια που άφησε πίσω του ο πιο αιματηρός πόλεμος της ανθρωπότητας πριν από έναν αιώνα, ένας δυτικοευρωπαίος πολίτης το 1945 θα εξεπλάγη ευχάριστα όταν ανακάλυψε ότι τον περίμεναν χρόνια της μεγαλύτερης ευημερίας στην ιστορία.
Η άνευ προηγουμένου άνοδος του βιοτικού επιπέδου στη Δύση κατά τις τρεις δεκαετίες μετά τον πόλεμο ήταν τέτοια, που βαφτίστηκε «Χρυσή Εποχή» – για τους Γάλλους ήταν τα «30 ένδοξα χρόνια».
Αλλά ενώ η Βρετανία υπέστη ιδιαίτερα έντονη πτώση των μισθών στη δεκαετία του 2010, οι μισθοί παρέμειναν στάσιμοι σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο. Πριν από το χτύπημα της πανδημίας, η αγοραστική δύναμη των εργαζομένων στις ΗΠΑ είχε ελάχιστα μετατοπιστεί επί τέσσερις δεκαετίες.
Είναι εύκολο να παρασυρθεί κανείς στην ψευδαίσθηση ότι εξακολουθεί να σημειώνεται φοβερή πρόοδος. Τα τσιπ των υπολογιστών γίνονται όλο και μικρότερα, οι επεξεργαστές υπολογιστών όλο και ταχύτεροι, τα κινητά τηλέφωνα όλο και πιο δυναμικά.
Στασιμότητα και παρακμή
Αλλά η τεχνολογική πρόοδος δεν μεταφράζεται αυτόματα σε βελτιώσεις της ανθρώπινης κατάστασης. Σε μεγάλο μέρος της Δύσης, η στασιμότητα και η παρακμή έχουν γίνει το χαρακτηριστικό γνώρισμα της εποχής μας.
Αν θέλετε να καταλάβετε γιατί η πολιτική έγινε πιο «θυμωμένη» και πιο πολωμένη, μην ψάχνετε για εύκολες εξηγήσεις όπως η εριστική συμπεριφορά που καλλιεργείται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Ένα μεγάλο πείραμα βρίσκεται σε εξέλιξη για περισσότερο από μια γενιά: τι θα γινόταν αν αποκόπτατε την αισιοδοξία από τις πλούσιες κοινωνίες, που προηγουμένως θεωρούσαν δεδομένο το διαρκώς αυξανόμενο βιοτικό επίπεδο;
Η άνοδος της «ελεύθερης αγοράς», μας υποσχέθηκαν, θα έφερνε ατελείωτη ευημερία. Όμως, ενώ η πολυδιαφημισμένη εποχή των ισχυρών συνδικάτων, των εθνικοποιήσεων και των εκτεταμένων κρατών πρόνοιας προσέφερε τη μεγαλύτερη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου στην ιστορία, το σημερινό οικονομικό μας μοντέλο αποσυντίθεται παντού γύρω μας – και η δυσοσμία γίνεται όλο και πιο δύσκολο να αγνοηθεί.
Ανισότητα και ανασφάλεια
Και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, η οικονομική ανάπτυξη έχει μειωθεί από τότε που τα «σύνορα» του κράτους λιγόστεψαν, και αυτή η πιο περιορισμένη ανάπτυξη είναι πιο πιθανό να απορροφηθεί στους τραπεζικούς λογαριασμούς των χρυσοπληρωμένων πλουσίων.
Πώς εξηγείται η πτώση του προσδόκιμου ζωής, λόγω της αυξανόμενης χρήσης οπιούχων στις ΗΠΑ; Γνωρίζουμε ότι η εξαφάνιση των ασφαλών, καλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας έχει δημιουργήσει τις συνθήκες μιζέριας στις οποίες ευδοκιμεί ο εθισμός.
Η αυξανόμενη ανισότητα έχει συμβάλει στην επιδείνωση της ψυχικής υγείας: τα ποσοστά κατάθλιψης συσχετίζονται με το χαμηλό εισόδημα, για παράδειγμα.
Από την διαγενεακή κατάρρευση της κρατικής οικοδόμησης μέχρι την αποψίλωση της κοινωνικής φροντίδας, η ασφάλεια που στηρίζει μια άνετη ανθρώπινη ύπαρξη έγινε ανύπαρκτη.
Και όμως, πόσο λίγο αναφέρεται – και πόσο μάλλον συζητείται – αυτή η ανακοπή της ανθρώπινης προόδου! Με τον πολιτισμό μας να αντιμετωπίζει πολλαπλές υπαρξιακές προκλήσεις, πόσο γρήγορα η στασιμότητα και η παρακμή θα μπορούσαν να γίνουν ελεύθερη πτώση.
Η ζωή μας «μικραίνει», η ευημερία μας μειώνεται, η ασφάλειά μας διαλύεται.
Δεν χρειάζεται υπερβολική φαντασία για να αναλογιστεί κανείς τις βάναυσες πιθανές συνέπειες, ειδικά αν οι προοδευτικοί πολιτικοί αποτύχουν να δώσουν πειστικές απαντήσεις.
